อนุสาวรีย์มหาพันธุละ

ฝ่ายอังกฤษเห็นท่าไม่ดีขืนรบต่อเจ๊งแน่ เพราะชายแดนอาระกัน-อัสสัม นั้นเป็นเทือกเขาสูงและเป็นป่ารกทึบแม้ในปัจจุบันการส่งกำลังขนาดใหญ่ยังเป็นเรื่องลำบาก แถมกองทัพเรืออันเกรียงไกรก็ไม่ได้ทำงานด้วย อังกฤษต้องหาสมรภูมิใหม่

ภาพทหารอังกฤษรบในป่าในพม่า

ทางฝ่ายอังกฤษจึงวางแผนใหม่เกณฑ์ทหารเท่าที่มีประมาณ 11,000 คน พร้อมกองทัพเรือคราวนี้บ่ายหน้าทางเมืองท่าแถบลุ่มน้ำอิระวดี พร้อมกับเผื่อเหนียวส่ง ร้อยตรีเฮนรี่ เบอร์นี่ (หรือที่ไทยเรียก หันตรี บารนี)เข้ามาทำสัญญากับไทย เพื่อหวังให้ไทยเข้าร่วมรบด้วย เพื่ออาศัยสัตว์พาหนะของไทย ในการลำเลียงยุทธปัจจัยฝ่ายไทยเมื่อเซ็นสัญญาแล้วจึงให้พระยาชุมพร คุมพล 10,000 คนเข้าตีหัวเมืองมอญที่ติดกับไทย 

ฝั่งพม่าก็พอทราบข่าวจึงให้ เกณฑ์พลเพิ่มเติมได้มา 60,000 คน ส่งลงไปป้องกันที่ร่างกุ้ง พร้อมเรียกตัวมหาพันธุละกลับมา มหาพันธุละดำเนินการป้องกันโดยตั้งค่าย 2 ฝั่งแม่น้ำกลางแม่น้ำปักรอไว้ แถมในค่าย 2 ฝั่งแม่น้ำตั้งปืนใหญ่ไว้ ตามตำราพิชัยสงครามที่รบกับไทยสมัยเสียกรุงเปะๆ

แต่ด้วยเทคโนโลยีสงครามต่างกันเกินไปกล่าวคือปืนใหญ่พม่าเป็นปืนสมัยควีนอลิซาเบธที่1 ประมาณศตวรรตที่ 15 ส่วนปืนของอังกฤษนั้นเป็นปืนสมัยนโปเลียน ประมาณศตวรรตที่ 18 ยิงไกลกว่าเยอะ แถมกองทัพอังกฤษยังได้นำปืนครกมาใช้ แล้วยิ่งคุณภาพทหารผิดกัน ถึงแม้ทหารพม่าจะห้าวหาญแค่ไหน แต่ก็สู้ลูกปืนไม่ได้ 

ผลค่าย 2 ฝั่งแม่น้ำโดนทำลายราบ ทหาร 60,000 คนแตกกระจาย มหาพันธุละตายในที่รบ  แต่ฝ่ายอังกฤษก็ยังมีกำลังและยุทธปัจจัยน้อยเกินกว่าที่จะรุกขึ้นเหนือ 

การรบที่ร่างกุ้ง

เพราะกองทัพไทยที่เข้าตีเขตหัวเมืองมอญทางด้านใต้แล้วนำทัพไปสมทบกับอังกฤษที่ปากแม่น้ำอิรวดีหวังอาศัยกำลังคนและสัตว์พาหนะของไทยมาใช้ในการลำเลียงยุทธปัจจัย 

แต่กองทัพของพระยาชุมพรตีทัพพม่าที่รักษาเมืองแตกกวาดต้อนครัวเรือนกลับเข้าฝั่งไทยตามประเพณีสงครามสมัยก่อน ฝ่ายอังกฤษจึงไม่พอใจที่ฝ่ายไทยทำเกินหน้าที่ที่ตนต้องการ จึงปะทะกับกองทัพไทย กองทัพของพระยาชุมพรแตกพ่ายหนีกลับฝั่งไทย เมื่อร.3 ทราบเรื่องจึงสั่งจำพระยาชุมพรไว้ฐานที่ทำให้เสียเกียรติภูมิ และให้เลิกทัพกลับเพราะเห็นว่าจริงๆอังกฤษไม่ได้ต้องการให้ไทยช่วยรบ แค่ต้องการกุลีช่วยขนยุทธปัจจัย

ฝ่ายอังกฤษเมื่อตีทัพพม่าที่ร่างกุ้งแตกแต่ไม่มีกำลังเสริมและยุทธปัจจัยเพียงพอสงครามจึงยืดเยื้อไปอีก 2 ปีเมื่อยึดเมืองแปรได้พม่าจึงยอมสงบศึก

ภายใต้สัญญาสงบศึกพม่าต้องยกแคว้นอาระกัน(ยะไข่)และมณทลเทสซาริม(ตะนาวศรี)ให้อังกฤษ ซึ่งการยกดินแดนครั้งนี้อังกฤษได้เชิญฝ่ายไทยมาปักปันเขตแดนและให้ชี้ว่าเดิมเมืองไหนเป็นของไทยก็จะคืนให้ 

แต่ร.3 เห็นแล้วว่าเมืองที่อังกฤษจะคืนให้ล้วนเป็นหัวเมืองตอนในไม่ใช่หัวเมืองชายฝั่งทะเลครั้นจะเอามาก็เป็นภาระดูแลเปล่าๆจึงยกให้อังกฤษทั้งหมด

สงครามอังกฤษ-พม่าครั้งแรกจึงจบลง ด้วยประการละฉะนี้