ประโยคนี้ฟังดูแล้วอาจเหมือนคำที่เด็กช่างกลพ่นสีสเปรย์บนกำแพงเพื่อเกทับกัน แต่จะว่าไปถ้ามองในมุมของศิลปะมันก็ไม่ผิดจากความจริงเท่าไหร่ เพราะ ‘ดูชองป์’ ที่ว่าเป็นชื่อของศิลปินผู้มีชื่อเสียงโด่งดังมากที่สุดคนหนึ่งบนโลกใบนี้ (ไม่เชื่อลองไปถามเพื่อนที่เรียนศิลปะดู) ยิ่งกว่านั้นเขายังขึ้นชื่อว่าเป็นศิลปินหัวขบถ เป็นนักปฏิวัติ นักแหกคอก สร้างความฮือฮาอื้อฉาว เขย่าวงการศิลปะหลายต่อหลายครั้งอย่างที่ไม่เคยมีใครทำมาก่อน จนเรียกได้ว่าเป็นแบดบอยของวงการเลยก็ว่าได้

เขาคนนี้มีชื่อเต็มว่า มาร์แซล ดูชองป์ (Marcel Duchamp) เป็นชาวฝรั่งเศส-อเมริกันผู้มีอิทธิพลทางความคิดต่อวงการศิลปะสมัยใหม่มากที่สุดคนหนึ่ง และได้ชื่อว่าเป็นบิดาของศิลปะแนวคอนเซ็ปชวล (Conceptual Art) พูดได้ว่าคนทำงานศิลปะร่วมสมัยทุกวันนี้ต่างได้รับแรงบันดาลใจจากเขาไม่มากก็น้อย

งานในช่วงแรกๆ ของเขาอย่าง Nude Descending a Staircase, No.2 (1912) หรือ ‘นางแบบเปลือยเดินลงบันได’ กลายเป็นที่วิพากษ์วิจารณ์อย่างมากทั้งในหมู่นักวิจารณ์ คนดู หรือแม้แต่ศิลปินด้วยกันเอง ภาพวาดแนวนามธรรมแบบคิวบิสม์ (Cubism) ที่มีความเคลื่อนไหวชิ้นนี้ทำให้คนดูถึงกับอึ้งด้วยความสับสน เพราะพวกเขาไม่รู้ว่านางแบบเปลือยอยู่ที่ไหน ตรงไหนคือบันได ที่แย่ไปกว่านั้นคือพวกเขาไม่รู้ด้วยซ้ำว่าคนในภาพเป็นผู้หญิงหรือผู้ชายกันแน่ (บางคนเห็นว่ามีกระจู๋อยู่ด้วยซ้ำ!)

แต่ดูชองป์วาดภาพแนวนี้ได้อีกไม่กี่ภาพก็เกิดความเบื่อหน่ายและคิดว่ามันไม่สนุกสนานหรือชวนให้ตื่นเต้นพอ เขาต้องการที่จะท้าทายและเล่นตลกกับวงการศิลปะมากกว่านี้ เพราะสิ่งที่เขาเสาะหามาตลอดคือ หนทางในการนำพาศิลปะออกจากกรอบความคิดเดิมๆ และขนบอันคร่ำครึของวงการศิลปะ เขาจึงเลิกวาดภาพบนผืนผ้าใบตั้งแต่ปี 1912 และหันมาวาดภาพบนแผ่นกระจกขนาดใหญ่ที่ใช้เวลาถึงสิบปีจึงแล้วเสร็จ

แนวคิด Readymades แสดงให้เห็นว่า สิ่งใดก็ตามที่ศิลปินเห็นว่ามีคุณค่าพอที่จะเป็นศิลปะ สิ่งนั้นก็สามารถเป็นศิลปะได้ ไม่ว่าจะเป็นสิ่งของต่ำต้อยด้อยค่า หรือปกติธรรมดาแค่ไหน นั่นจึงหมายความว่า สิ่งที่สำคัญสำหรับการเป็นศิลปะไม่ใช่ตัววัตถุ หากแต่เป็นความคิดของศิลปินมากกว่า

ผลงานที่โด่งดังที่สุดของดูชองป์ในช่วงนี้คือ Fountain (1917) โถฉี่กระเบื้องเคลือบสีขาวหน้าตาธรรมด๊าธรรมดาที่วางหงายเค้เก้อยู่บนแท่นโชว์ เป็นผลงานที่เขาส่งเข้าไปร่วมแสดงในนิทรรศการศิลปะของสมาคมศิลปินอิสระ (Society of Independent Artists) ในนิวยอร์ก โดยใช้นามแฝงและเซ็นชื่อบนโถฉี่ใบดังกล่าวว่า R. Mutt

เจ้าลายเซ็นที่ว่านี้ถูกนักประวัติศาสตร์ศิลปะตีความกันเป็นที่สนุกสนานครื้นเครง บ้างก็ว่ามันเป็นคำพ้องเสียงกับคำว่า Armut ที่แปลว่า ‘ความยากจน’ บ้างก็ว่าตัวย่อของ R.M. มาจากคำว่า Readymades

มีเสียงลือเสียงเล่าอ้างว่าดูชองป์ออกมาเฉลยภายหลังว่าได้ชื่อนี้มาจาก J.L. Mott Iron Works ชื่อของบริษัทขายอุปกรณ์สาธารณูปโภคและสุขภัณฑ์ที่ดูชองป์ไปซื้อโถฉี่มา แต่คำว่า ‘Mott’ มันโจ่งแจ้งเกินไป เขาเลยเปลี่ยนเป็น ‘Mutt’ ซึ่งหยิบยืมมาจากชื่อตัวละครของการ์ตูนช่องในหนังสือพิมพ์อเมริกันที่โด่งดังในยุคนั้นอย่าง Mutt and Jeff อีกทีหนึ่ง แล้วก็เติม R. ที่ย่อมาจากคำว่า Richard ซึ่งเป็นศัพท์สแลงของคำว่า ‘Moneybags’ หรือ ‘ถุงใส่เงิน’ ในภาษาฝรั่งเศส โดยเป็นการกระทบเสียดสีเรื่องความศักดิ์สิทธิ์ของศิลปะว่าแม้แต่ภาชนะรองรับสิ่งปฏิกูลอย่างโถฉี่ก็ยังกลายเป็นของ มีค่าไปได้

แต่การณ์กลับกลายเป็นว่า ผลงานศิลปะที่ถูกคัดทิ้งชิ้นนี้ได้รับความสนใจจากสาธารณชนมากกว่าตัวนิทรรศการเสียอีก เพราะโถฉี่มีความหมายที่ตอกหน้าวงการศิลปะอย่างแรง 

โถฉี่ใบนี้กำลังสื่อสารว่า ศิลปินไม่ใช่ผู้สร้างสรรค์ที่ยิ่งใหญ่ และศิลปะไม่ใช่ของวิเศษล้ำค่าอะไร (ก็แค่ของโหลๆ ที่ใครก็ซื้อหาได้จากร้านขายสุขภัณฑ์) ที่สำคัญ ดูชองป์ไม่ได้หยิบฉวยอะไรก็ได้มาวางแบบสุ่มสี่สุ่มห้า เพราะเขาเลือกโถฉี่ใบนี้มาเพื่อบอกเป็นนัยว่า ศิลปะก็เป็นแค่อะไรที่คุณจะเยี่ยวรดมันเท่านั้นแหละ! (แสบไหมล่ะ?)

อันที่จริงแล้วเขาเพียงแค่ต้องการปฏิเสธความงามทางสายตา ทำลายคุณค่า และลดทอนความศักดิ์สิทธิ์ของงานศิลปะให้กลายเป็นของสามัญธรรมดา ดูชองป์พยายามกระตุ้นเร้าให้คนเลิกเทิดทูนบูชาศิลปะ แต่หันมาครุ่นคิดหาความหมายของมันแทน

อย่างไรก็ตาม ถึงแม้ดูชองป์จะผลิตผลงานชิ้นนี้ขึ้นมาเพื่อลดทอนคุณค่าของงานศิลปะ แต่ Fountain ก็กลายเป็นผลงานที่โด่งดังที่สุดของเขา ได้รับการโหวตให้เป็นงานศิลปะสมัยใหม่ที่ทรงอิทธิพลที่สุดในศตวรรษที่ 20 และกลายเป็นหนึ่งในสัญลักษณ์ทางศิลปะที่ถูกจดจำมากที่สุดในโลก รวมถึงเป็นที่หมายปองของนักสะสม หอศิลป์และพิพิธภัณฑ์ชั้นนำ ที่ตลกร้ายกว่านั้นคือ เจ้าโถฉี่จำลองที่ดูชองป์สั่งทำขึ้นมาใหม่ถูกประมูลขายไปในราคาสูงถึง 1.7 ล้านดอลลาร์สหรัฐ!

ท้ายที่สุดมันก็กลายเป็นของล้ำค่าไปจนได้

นอกจากนี้ ดูชองป์ยังได้ชื่อว่าเป็นศิลปินผู้มีอิทธิพลต่อกลุ่มศิลปินชั้นนำแห่งศตวรรษที่ 20 อย่างกลุ่มดาดา (Dada) และเซอร์-เรียลลิสม์ (Surrealism) ถึงแม้เขาจะไม่ได้เป็นสมาชิกของกลุ่ม แต่ด้วยวิธีคิดอันเปิดกว้างของเขาก็เป็นแรงบันดาลใจให้ศิลปินเหล่านั้นได้ทดลองและสร้างสิ่งใหม่ๆ ให้กับวงการศิลปะอีกมากมาย เช่น ผลงานตลกๆ ชิ้นหนึ่งที่เขาทำร่วมกับกลุ่มดาดาโดยหยิบเอา โปสต์การ์ดภาพวาดอมตะอย่าง Mona Lisa ของ Leonardo da Vinci มาเติมหนวดเคราแล้วเขียนอักษรย่อใต้ภาพว่า ‘L.H.O.O.Q.’ ที่มีความหมายในภาษาฝรั่งเศสว่า ‘แม่บั้นท้ายดินระเบิด’

ดูชองป์เสียชีวิตในปี 1968 จากอาการหัวใจวายระหว่างกินมื้อเย็นกับเพื่อนๆ

ตอนนั้นไม่มีใครรู้เลยว่าเขาได้ทิ้งเซอร์ไพรส์สิ่งสุดท้ายเอาไว้ เพราะหลังจากนั้นเกือบหนึ่งปี งานชิ้นใหม่ที่เขาแอบซุ่มทำถึง 20 ปี ก็เปิดแสดงขึ้นที่พิพิธภัณฑ์ศิลปะฟิลาเดลเฟีย

ผลงานชิ้นนั้นมีชื่อเรียกว่า Étant donnés: 1 ํ la chute d’eau / 2 ํ le gaz d’éclairage (หรือในภาษาอังกฤษว่า Given: 1. The Waterfall, 2. The Illuminating Gas / 1946-1966) ประกอบด้วยประตูไม้ขนาดใหญ่สองบานที่มีรูเล็กๆ สองรูให้แอบมอง เมื่อมองผ่านรูเข้าไปข้างในจะเห็นกำแพงอิฐแตกๆ ให้มองลอดไปเห็นภาพหญิงสาวที่ในมือชูตะเกียงส่องสว่างนอนเปลือยกายอ้าซ่าอยู่บนกองกิ่งไม้แห้ง

มันเป็นงานที่แปลกประหลาดและสร้างความตื่นตะลึงให้ ผู้ชมที่สุดอีกชิ้นหนึ่งของดูชองป์ งานชิ้นนี้ทำให้คนดูรู้สึกว่าตัวเองไม่ต่างอะไรกับพวกโรคจิตถ้ำมอง ซึ่งแน่นอนว่าดูชองป์ผู้ล่วงลับที่ใครหลายคนคิดว่าเลิกทำงานศิลปะไปนานกว่ายี่สิบปีแล้วก็ยังหวนกลับมาช็อกทุกคนจนหัวทิ่มหัวตำได้อีกครั้งเหมือนอย่างเคย

ดูชองป์ตั้งคำถามถึงคนทำงานศิลปะในศตวรรษข้างหน้าและอาจจะในศตวรรษต่อๆ ไปว่า ศิลปะคืออะไร? มันควรจะสวยงามและมีความหมายไหม? มันควรจะเป็นสิ่งที่ศิลปินทำได้แต่เพียงผู้เดียวหรือไม่? หรือแม้แต่ควรจะถูกสร้างขึ้นมาไหม? ซึ่งศิลปินในยุคหลังทุกคนต่างก็ต้องตอบคำถามนี้กันถ้วนหน้า เรียกว่าเป็นการท้าทายครั้งสุดท้ายของแบดบอยแห่งวงการศิลปะผู้นี้ก็ว่าได้

ตัวตายไปแล้วยังปั่นหัวคนเล่นได้

แน่ไหมล่ะ ป๊ะป๋าดูชองป์ของเรา

01
en.wikipedia.org/wiki/Nude_Descending_a_Staircase,_No._2

Fountain
02
khanacademy.org/humanities/art-1010/wwi-dada/dada1/e/duchamp-s-fountain

03
dada-companion.com/duchamp/images/1913_560px_glass.jpg

Given: 1 The Waterfall, 2. The Illuminating Gas
04
wikiart.org/en/marcel-duchamp/given-1-the-waterfall-2-the-illuminating-
gas-1966